Chủ trì hội thảo là TS. Phạm Thị Thúy Nga (Viện trưởng Viện Nhà nước và Pháp luật) và TS. Nguyễn Linh Giang (Phó Viện trưởng Viện Nhà nước và Pháp luật).
GS.TS. Võ Khánh Vinh trao đổi về bài báo cáo tại hội thảo
Tham luận mở đầu là của GS.TS. Võ Khánh Vinh có chủ đề “Khái niệm, đặc điểm, nội hàm của kỷ nguyên phát triển mới – Tiếp cận từ góc độ lịch sử và xã hội học pháp luật”. Sau khi phân tích, lập luận, GS.TS. Võ Khánh Vinh chỉ ra 4 nội dung chính cần nghiên cứu, tìm hiểu và triển khai, thực hiện trong thời gian tới, đó là:
- Đổi mới nhận thức về Nhà nước pháp quyền trong kỷ nguyên phát triển mới, đó là Nhà nước pháp quyền số;
- Xây dựng chiến lược phát triển pháp luật Việt Nam trong kỷ nguyên số;
- Kiểm soát quyền lực trong kỷ nguyên số;
- Xây dựng đội ngũ nhân lực pháp luật có tư duy pháp quyền, năng lực số, đạo đức công vụ và kỹ năng số.
Kỷ nguyên phát triển mới sẽ đặt ra rất nhiều nội dung mới cho giới luật học nghiên cứu vì trước tiên liên quan đến thể chế, trong đó Nhà nước pháp quyền là một trong ba trụ cột phát triển chính.
Tiếp theo, TS. Phan Thanh Hà trình bày tham luận “Thực trạng hệ thống pháp luật Việt Nam – Thành tựu, hạn chế và định hướng hoàn thiện”. Trong hai thập kỷ qua, hệ thống pháp luật Việt Nam đạt bước tiến rõ rệt, thể hiện ở các điểm chính sau:
- Hệ thống văn bản pháp luật ngày càng hoàn thiện, bao quát mọi lĩnh vực. Giai đoạn 2005–2024, Quốc hội ban hành hơn 300 luật, pháp lệnh; Chính phủ, Thủ tướng và các bộ ban hành hàng nghìn nghị định, thông tư.
- Án lệ được thừa nhận từ năm 2014, đến năm 2024 có 72 án lệ được công bố, góp phần bảo đảm tính thống nhất trong xét xử.
- Công tác thi hành pháp luật được chú trọng, tình trạng “nợ đọng” văn bản giảm mạnh, nâng cao hiệu quả quản lý, tuyên truyền và trợ giúp pháp lý.
TS. Phan Thanh Hà chia sẻ bài tham luận của mình
Bên cạnh những thành tựu đạt được, vẫn còn nhiều tồn tại. Một số quyền hiến định chưa được luật hóa đầy đủ, văn bản chậm ban hành hoặc còn mâu thuẫn, chồng chéo. Tính đồng bộ và khả thi của pháp luật chưa cao, nhiều quy định thiếu dự báo, phải sửa đổi nhanh, gây chi phí tuân thủ lớn. Tổ chức thi hành pháp luật thiếu luật điều chỉnh tổng thể; cơ chế phối hợp phân tán; nhân lực pháp lý còn mỏng và chưa chuyên nghiệp.
Để xây dựng Nhà nước pháp quyền kiến tạo phát triển, TS. Phan Thanh Hà đề xuất một số định hướng hoàn thiện: (i) Đổi mới tư duy xây dựng pháp luật: từ “quản lý” sang “kiến tạo phát triển”; (ii) Đổi mới quy trình lập pháp, gắn nghiên cứu, dự báo, truyền thông chính sách và phản hồi xã hội; (iii) Đa dạng hóa nguồn pháp luật, khuyến khích sử dụng án lệ, tập quán, lẽ phải và thông lệ quốc tế; (iv) Hoàn thiện thể chế tổ chức thi hành pháp luật, tăng cường giám sát, tuyên truyền pháp luật và chuyển đổi số trong lĩnh vực tư pháp.
Hội thảo tiếp tục diễn ra với tham luận của TS. Lê Thương Huyền có chủ đề “Quản trị địa phương trong kỷ nguyên phát triển mới – Đánh giá thực trạng và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam”. Bài viết của TS. Lê Thương Huyền phân tích thực trạng và định hướng quản trị địa phương tại Việt Nam trong bối cảnh đổi mới và chuyển đổi số. Quản trị địa phương giữ vai trò then chốt trong thực thi chính sách, phát triển kinh tế - xã hội và củng cố Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Hiện nay, Việt Nam đạt một số kết quả tích cực như tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả điều hành và mở rộng tự chủ cơ sở. Tuy nhiên, vẫn tồn tại nhiều hạn chế: phân quyền chưa triệt để, tài chính phụ thuộc trung ương, minh bạch và dân chủ cơ sở còn yếu, tham nhũng và năng lực cán bộ chưa đồng đều.
Toàn cảnh hội thảo
Từ kinh nghiệm quốc tế (Singapore, Hàn Quốc, Nhật Bản), bài viết đề xuất:
- Đẩy mạnh phân quyền và tự chủ tài chính địa phương;
- Tăng minh bạch, trách nhiệm giải trình và chống tham nhũng bằng công nghệ số;
- Phát triển dân chủ số, khuyến khích người dân tham gia quản lý công;
- Đổi mới công vụ, tuyển dụng theo năng lực và đào tạo kỹ năng số;
- Kết hợp phát triển kinh tế xanh, bền vững và chuyển đổi số địa phương.
Tác giả khẳng định, quản trị địa phương hiệu quả là nền tảng của Nhà nước pháp quyền hiện đại, góp phần giúp Việt Nam phát triển nhanh, bền vững.
Tham luận thứ tư tại hội thảo là của ThS. Nguyễn Thu Dung, “Kiểm soát quyền lực nhà nước trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam – Thực trạng và một số vấn đề đặt ra”. Bài viết phân tích cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước – trụ cột cốt lõi của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, nhằm bảo đảm quyền lực được thực thi đúng pháp luật, vì lợi ích nhân dân và ngăn ngừa lạm quyền.
Theo Hiến pháp năm 2013, quyền lực nhà nước là thống nhất nhưng có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa lập pháp, hành pháp và tư pháp. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy cơ chế này còn thiếu rạch ròi, đặc biệt trong phân định quyền hạn giữa Quốc hội và Chính phủ, khiến hành pháp đôi khi “lập pháp bằng nghị định”. Các cơ quan thanh tra, kiểm toán, giám sát vẫn thiên về “hậu kiểm”, chưa có cơ chế cảnh báo sớm hay phối hợp dữ liệu hiệu quả.
Cơ chế kiểm soát từ bên ngoài – thông qua Mặt trận Tổ quốc, báo chí và xã hội dân sự – còn hình thức, thiếu tính độc lập và ràng buộc pháp lý. Trong khi đó, cơ chế kiểm soát trong Đảng cầm quyền tuy được tăng cường, song vẫn tồn tại khoảng trống pháp lý giữa kỷ luật Đảng và xử lý hành chính, cùng với ranh giới mờ giữa vai trò lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước.
Tác giả kiến nghị cần: (i) Xác lập rõ ràng ranh giới quyền lực giữa ba nhánh nhà nước; (ii) Tăng cường tính thực chất và độc lập của giám sát xã hội; (iii) Pháp điển hóa cơ chế kiểm soát quyền lực trong Đảng, gắn chặt với pháp luật Nhà nước.
TS. Nguyễn Tiến Đức
Hội thảo lắng nghe tham luận cuối do TS. Nguyễn Tiến Đức trình bày có chủ đề “Bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới”. Tác giả khẳng định, quyền con người vừa là mục tiêu, vừa là thước đo tính chính danh và mức độ hoàn thiện của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Hiến pháp năm 2013 đã đánh dấu bước tiến quan trọng khi hiến định rõ nghĩa vụ Nhà nước trong việc “công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân”, đồng thời quy định các điều kiện giới hạn quyền phù hợp với chuẩn mực quốc tế.
Trong bối cảnh mới, Việt Nam đối mặt với ba nhóm thách thức lớn là: Số hóa, Xanh hóa, Quốc tế hóa. Trong đó, số hóa mang lại cơ hội thúc đẩy quyền tiếp cận thông tin nhưng cũng đặt ra rủi ro về quyền riêng tư, an ninh mạng, thiên vị thuật toán và bất bình đẳng số. Còn quốc tế hóa là vấn đề hội nhập kinh tế và đầu tư nước ngoài tạo áp lực lên quyền lao động, quyền đất đai và môi trường, yêu cầu nâng cao trách nhiệm giải trình của doanh nghiệp.
Để bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới, TS. Nguyễn Tiến Đức đưa ra một số giải pháp như: Hoàn thiện pháp luật bảo vệ dữ liệu cá nhân; xây dựng khung quản trị AI có trách nhiệm; thu hẹp khoảng cách số; thúc đẩy “chuyển đổi công bằng” trong phát triển xanh…
ThS. Ngô Vĩnh Bạch Dương bình luận về mô hình quản trị theo nguyên tắc và quản trị theo quy tắc trong quản trị địa phương
Hội thảo đã nhận được nhiều trao đổi, bình luận về các vấn đề liên quan đến mô hình quản trị theo nguyên tắc và quản trị theo quy tắc trong quản trị địa phương; quy trình rút gọn ban hành văn bản quy phạm pháp luật; quản trị thích ứng… và các vấn đề khác xoay quanh chủ đề của hội thảo.
Phát biểu kết thúc hội thảo, TS. Phạm Thị Thúy Nga cho rằng hội thảo đã diễn ra thành công. Tiến sĩ cám ơn các báo cáo viên và các nghiên cứu viên trong Viện đã tham gia đầy đủ và nhiệt tình.
TS. Phạm Thị Thúy Nga phát biểu tổng kết hội thảo