TS. Nguyễn Thị Hường, Chủ nhiệm đề tài, phát biểu khai mạc hội thảo
Đến dự hội thảo có các thành viên đề tài và đông đảo các nhà khoa học của Viện Nhà nước và Pháp luật. Hội thảo do TS. Nguyễn Thị Hường và PGS.TS. Hà Thị Mai Hiên đồng chủ trì. Phát biểu khai mạc, TS. Nguyễn Thị Hường cho biết, hội thảo được tổ chức nhằm nhìn lại, đánh giá khách quan, toàn diện những kết quả đạt được trong thi hành Bộ luật Dân sự năm 2015 (BLDS 2015), chỉ ra những hạn chế, bất cập trong quá trình áp dụng pháp luật, đề xuất các định hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật dân sự trong thời gian tới, đáp ứng yêu cầu hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế sâu rộng, góp phần đưa đất nước bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Ban chủ nhiệm đề tài hy vọng sẽ thu nhận được nhiều ý kiến góp ý thẳng thắn, có chiều sâu lý luận và thực tiễn để báo cáo tổng hợp được hoàn thiện, là cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung Bộ luật Dân sự trong thời gian tới.
Tham luận mở đầu do PGS.TS. Phạm Hữu Nghị (nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Nhà nước và Pháp luật) trình bày, “Bối cảnh mới và các vấn đề đặt ra trong Bộ luật Dân sự năm 2015”. Theo tác giả, về bối cảnh mới, có 4 điểm chính tác động đến BLDS 2015, đó là: (i) Hội nhập quốc tế sâu rộng; (ii) Cách mạng công nghiệp 4.0 và tài sản số; (iii) Biến đổi xã hội – kinh tế trong nước; (iv) Yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng pháp luật đáp ứng yêu cầu pháp triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
PGS.TS. Phạm Hữu Nghị trình bày tham luận về bối cảnh mới và các vấn đề đặt ra trong BLDS 2015
Nghị quyết số 27-NQ/TW năm 2022 về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam nhấn mạnh: “Hoàn thiện hệ thống pháp luật dân sự, bảo đảm quyền con người, quyền công dân, khuyến khích đổi mới sáng tạo, bảo vệ người yếu thế”. Điều này đòi hỏi BLDS 2015 cần được sửa đổi, bổ sung để đáp ứng yêu cầu chiến lược của quốc gia. Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới đã đặt ra mục tiêu đến 2030 Việt Nam có hệ thống pháp luật dân chủ, công bằng, đồng bộ, thống nhất, công khai, minh bạch, khả thi với cơ chế thực hiện nghiêm minh, nhất quán; đến 2045 Việt Nam có hệ thống pháp luật chất lượng cao, hiện đại tiệm cận chuẩn mực thông lệ quốc tế tiên tiến và phù hợp với thực tiễn đất nước. BLDS 2015 và hệ thống pháp luật dân sự, kinh tế, thương mại cần tiếp tục sửa đổi, bổ sung để góp phần thực hiện các mục tiêu này.
Từ những bối cảnh nêu trên, PGS.TS. Phạm Hữu Nghị đã chỉ ra những vấn đề trong BLDS 2015 từ chung đến cụ thể. Về chủ thể của quan hệ dân sự, BLDS 2015 quy định cá nhân, pháp nhân là chủ thể cơ bản (Điều 12, Điều 74). Tuy nhiên, sự xuất hiện của các chủ thể phi truyền thống như tổ chức phi lợi nhuận nước ngoài, chi nhánh công ty công nghệ toàn cầu, trí tuệ nhân tạo (AI) chưa được dự liệu. Điều 21, 22, 23 BLDS 2015 quy định năng lực hành vi dân sự của cá nhân còn khá cứng nhắc, chưa phù hợp với thực tiễn xã hội đa dạng đang ngày càng thay đổi hiện nay. Về quyền sở hữu, băn khoăn nhất là chế định sở hữu toàn dân, khi vẫn gây tranh cãi về tính cụ thể của chủ thể đại diện. Chẳng hạn, trong luật đất đai, có sự khập khiễng trong quy định về quyền sở hữu nhà, tài sản gắn liền với đất và quyền sở hữu đất. Đây là vấn đề phức tạp trong thực tiễn bảo vệ quyền sở hữu.
Về giao dịch dân sự và hợp đồng, Điều 117 BLDS 2015 quy định điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự gồm: chủ thể có năng lực, ý chí tự nguyện, mục đích và nội dung không vi phạm điều cấm, hình thức phù hợp. Nhưng trong thực tiễn, nhiều hợp đồng điện tử, hợp đồng thông minh được giao kết qua blockchain, smart contract, không phù hợp với khung “hình thức bằng văn bản” truyền thống. Điều 405 BLDS 2015 về hợp đồng mẫu và điều kiện giao dịch chung chưa đủ mạnh để bảo vệ người tiêu dùng khi tham gia hợp đồng điện tử với doanh nghiệp lớn. Bên cạnh đó, tham luận còn chỉ ra những vấn đề khác về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, thừa kề và quyền nhân thân…
PGS.TS. Hà Thị Mai Hiên với tham luận bàn về sở hưu tư nhân trong BLDS 2015
Tiếp theo, hội thảo lắng nghe PGS.TS. Hà Thị Mai Hiên giới thiệu tham luận “Sở hữu tư nhân và một số vấn đề đặt ra trong BLDS 2015”. Bài viết đã đưa ra bức tranh khái quát về lý luận từ thời Kark Marx cho đến ngày nay liên quan đến vấn đề sở hữu, quan hệ trong tính chất tài sản giữa vật quyền và trái quyền thì trong bối cảnh hiện nay cần tăng thêm nữa quan hệ trái quyền trong nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường để phát triển kinh tế tư nhân.
BLDS là cơ sở pháp lý cho việc ghi nhận, bảo đảm các loại tài sản của các chủ sở hữu được bảo vệ, vận hành, giao dịch một cách bình đẳng, an toàn và hiệu quả. Vì thế, cần chỉnh sửa, bổ sung BLDS 2015 một cách cơ bản, từ chủ thể, khái niệm tài sản, các phương thức bảo vệ quyền sở hữu phải cụ thể, rõ ràng. Để bảo vệ quyền sở hữu tư nhân trong chế độ sở hữu toàn dân thì theo PGS.TS. Hà Thị Mai Hiên, cần tạo ra cơ chế phát triển tự do, bình đẳng, theo Hiến pháp và pháp luật.
ThS. Cao Thị Lê Thương trình bày tham luận về chế định thừa kế trong BLDS 2015
Tham luận thứ ba tại hội thảo bàn về chế định thừa kế trong BLDS 2015 do ThS. Cao Thị Lê Thương trình bày. Tranh chấp thừa kế chiếm tỷ lệ đáng kể trong án dân sự, chủ yếu liên quan đến chia di sản (đất đai, nhà cửa, tài sản chung vợ chồng), hiệu lực di chúc, và tư cách thừa kế (con riêng, con nuôi, vi phạm nghĩa vụ nuôi dưỡng). Từ năm 2020, số vụ tăng do kinh tế phát triển, đất đai có giá trị cao, dẫn đến tranh chấp giữa anh em, con cái. Các vụ việc thường kéo dài, phức tạp, đôi khi trải qua nhiều cấp xét xử (sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm).
Dựa trên báo cáo tổng kết của Tòa án nhân dân tối cao thì tranh chấp thừa kế tiếp tục gia tăng, mà một trong những nguyên nhân là đến từ quy định của pháp luật. Theo đó, tại Điều 623 BLDS 2015, thời hiệu 30 năm đối với bất động sản khuyến khích khởi kiện các vụ cũ dẫn đến tăng tranh chấp. Nhiều vụ từ trước 2017 được “khai quật” lại, đặc biệt liên quan đến đất đai. Điều này làm án dân sự phức tạp hơn, với tỷ lệ hủy/sửa án chủ quan khoảng 0.46-0.6% năm 2023-2024. Bên cạnh đó, còn có nguyên nhân khác từ các chủ thể (thiếu hiểu biết pháp luật, không lập di chúc hợp lệ, tranh chấp tư cách…) và từ hệ thống tư pháp (chất lượng xét xử không đồng đều, hạn chế trong quy trình hòa giải…).
TS. Nguyễn Linh Giang bình luận tại hội thảo
Bình luận tại hội thảo, TS. Nguyễn Linh Giang (Phó Viện trưởng Viện Nhà nước và Pháp luật) gợi ý, đề tài nên kết nối với Đề án xây dựng cấu trúc hệ thống pháp luật Việt Nam đang được thực hiện, do Bộ Tư pháp chủ trì. Theo đó, đề tài cần chỉ ra một số điểm, quy định của BLDS 2015 đang đươc triển khai và nhắc lại ở nhiều luật chuyên ngành khác nhưng không đúng với tinh thần của Bộ luật, từ đó đưa ra những đề xuất để xử lý những chồng chéo, bất cập đó.
Theo ThS. Nguyễn Thanh Tùng, đề tài mang tính chất tổng kết cho nên cần đưa ra sự so sánh với mốc thời gian trước và sau 10 năm thi hành BLDS 2015 với số liệu từ các bản án.
Tham luận cuối tại hội thảo do ThS. Bùi Thị Hường trình bày bàn về chế định quyền nhân thân trong BLDS 2015. Bài viết đã nêu ra một số vấn đề đang bất cập hiện nay như: quyền xác định lại giới tính, quyền thay đổi giới tính chưa được luật hóa; bảo vệ quyền nhân thân trên không gian mạng cần được cụ thể hóa, có hướng dẫn chi tiết hơn…
Phát biểu tổng kết hội thảo, TS. Nguyễn Thị Hường cho rằng, kết quả hội thảo hôm nay sẽ là những gợi mở quý báu để cơ quan có thẩm quyền, nhà hoạch định chính sách, giới nghiên cứu khoa học tiếp tục nghiên cứu, đánh giá, làm cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung BLDS trong thời gian tới. Thay mặt Ban tổ chức, Chủ nhiệm đề tài cám ơn sự quan tâm của Lãnh đạo Viện, sự tham gia nhiệt tình của các nhà khoa học, sự đóng góp đầy trách nhiệm của các báo cáo viên cho thành công của hội thảo.