PGS.TS. Dương Quỳnh Hoa (giữa) chủ trì tọa đàm
Theo xu thế của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, những năm gần đây hệ thống Tòa án nhân dân cũng đã từng bước thực hiện ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) vào hoạt động quản lý, giải quyết nghiệp vụ… Đó là việc ứng dụng các phần mềm để thực hiện việc gửi, nhận đơn khởi kiện, quản lý quá trình thụ lý và kết quả xét xử các loại vụ án, cấp, tống đạt, thông báo văn bản tố tụng; phần mềm thống kê, quản lý cán bộ, xây dựng và phát triển Cổng thông tin điện tử của các Tòa án nhân dân. Việc ứng dụng CNTT đã giúp tự động hóa quy trình tố tụng từ khâu nộp hồ sơ tố tụng, xử lý đơn tới tống đạt, thông báo bằng phương tiện điện tử, công khai và lưu trữ bản án, quyết định sẽ mang lại nhiều tiện ích cho người dân cũng như tòa án.
Tuy nhiên, việc ứng dụng CNTT của Tòa án vẫn chưa đạt kết quả như mong muốn do còn tồn tại những hạn chế về cơ sở vật chất, hạ tầng, nguồn nhân lực, công nghệ. Để hướng tới việc xây dựng Tòa án thông minh (TATM) và theo kịp ngành Tòa án của các quốc gia phát triển trên thế giới, phòng Pháp luật về tư pháp tổ chức tọa đàm với chủ đề “Xây dựng Tòa án thông minh đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” để tạo diễn đàn cho các nhà khoa học trao đổi về một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong xây dựng TATM, kinh nghiệm xây dựng TATM ở một số quốc gia trên thế giới và bài học cho Việt Nam, đồng thời, cũng đưa ra một số giải pháp xây dựng TATM ở Việt Nam mà mục tiêu cuối cùng là để phục vụ người dân được tốt hơn.
Tọa đàm bắt đầu với tham luận của NCS. Trần Tuấn Minh bàn về một số vấn đề lý luận về xây dựng mô hình TATM. Khái niệm TATM có nhiều cách hiểu khác nhau, một phần do sự áp dụng khác nhau của từng quốc gia. Ví dụ, trong một định nghĩa về kế hoạch phát triển trí tuệ nhân tạo thế hệ mới có nêu, Tòa án được hiểu là thông minh nếu có nền tảng dữ liệu tích hợp chức năng xét xử, công bố thông tin tư pháp, giám sát đồng thời thúc đẩy việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong thu thập bằng chứng, phân tích vụ việc, hệ thống hóa năng lực xét xử và xét xử thông minh.
Ở Trung Quốc, TATM đã được triển khai trong chiến lược quốc gia về phát triển tin học hóa năm 2016, theo đó TATM được định nghĩa là mô hình tổ chức, xây dựng hệ thống Tòa án nhân dân dựa trên đổi mới tiên tiến nhằm mục đích đạt được nền tư pháp công bằng và công lý cho người dân bằng cách hỗ trợ các TATM trực tuyến trong toàn bộ quá trình giải quyết tranh chấp trong môi trường minh bạch với các giai đoạn được tin học hóa trong môi trường tòa án từ nộp đơn, xét xử, thi hành án.
Toàn cảnh tọa đàm
Như vậy, có thể hiểu TATM là Tòa án không nhất thiết mà mọi thứ phải tự động hóa với thẩm phán là robot được tạo ra từ trí tuệ nhân tạo, mà thay vào đó TATM là Tòa án mà các thẩm phán sử dụng các ứng dụng để tiến hành quá trình xét xử trong môi trường kỹ thuật số. Có thể thấy, trọng tâm của TATM sẽ là sự tương tác giữa con người và máy tính, là kết quả của việc tích hợp các ứng dụng công nghệ khác nhau nhằm đưa ra những thông tin tham khảo, xử lý và kiểm tra chéo các bằng chứng thu thập được để từ đó hỗ trợ thẩm phán đưa ra phán quyết.
Tác giả đã chỉ ra những lợi ích mà TATM mang lại như: Tăng năng suất lao động của tòa án; tiết kiệm công sức, thời gian; hỗ trợ thẩm phán đưa ra phán quyết một cách chính xác; tăng cường năng lực quản lý, giám sát của tòa án; công khai, minh bạch...
Tiếp theo, TS. Nguyễn Thị Thu Thủy trình bày tham luận “Tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0 đến sự phát triển của Tòa án điện tử”. Bài viết cho rằng, Tòa án điện tử là hệ thống công nghệ để đảm bảo việc vận hành Tòa án trực tuyến, từ việc xác thực nhân thân kết nối với big data (dữ liệu lớn) của các cơ quan quản lý nhà nước đến hệ thống thu thập, quản lý, đánh giá, chứng nhận chứng cứ điện tử. Tác giả xác định các yếu tố chính về công nghệ của Cách mạng công nghiệp 4.0 ảnh hưởng và tác động trực tiếp đến sự phát triển của Tòa án điện tử là: Big data, trí tuệ nhân tạo AI, công nghệ blockchain. Trong đó, tác giả đưa ra ví dụ về AI hỗ trợ cơ quan tài phán trong giải quyết các vụ kiện có giá trị tranh chấp nhỏ ở một số quốc gia Hà Lan, Anh, Latvia… TS. Nguyễn Thị Thu Thủy cũng chỉ ra vai trò của AI trong hoạt động của Tòa án điện tử, đó là:
- Tổ chức thông tin: Nhận dạng mẫu văn bản để Tòa án trích xuất thông tin có liên quan, đây được coi là công cụ điều tra điện tử được áp dụng phổ biến ở Mỹ.
- Tìm kiếm thông tin liên quan đồng thời đưa ra gợi ý để các bên lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp.
- Dự đoán các quyết định của Tòa án. Dữ liệu đầu vào càng lớn thì kết quả dự đoán của AI sẽ có độ chính xác cao hơn.
Tuy nhiên, việc sử dụng AI trong TATM cũng cần tuân theo nguyên tắc đạo đức như: Tôn trọng các quyền cơ bản của con người, quyền bình đẳng, bảo mật dữ liệu…
ThS. Nguyễn Thanh Tùng trình bày tham luận
Báo cáo thứ ba do ThS. Nguyễn Thanh Tùng trình bày có chủ đề “Xây dựng TATM ở một số quốc gia và gợi mở cho Việt Nam”. Hoa Kỳ là một trong những quốc gia mà bài viết phân tích. Việc xét xử trực tuyến đã xuất hiện khá lâu ở quốc gia này. Năm 2006, các cơ quan tư pháp quốc gia như Hội đồng Chánh án (CCJ) và Hội đồng Quản trị viên Tòa án Tiểu bang (COSCA) đã kêu gọi các tòa án sử dụng công nghệ để cải thiện trải nghiệm tham gia phiên tòa của đương sự, đặc biệt là những người không có luật sư riêng. CCJ và COSCA cho rằng, sử dụng công nghệ, mà cụ thể là xây dựng hệ thống Tòa án điện tử, có thể giảm bớt chi phí cho cả Tòa án và đương sự, nâng cao hiệu suất xét xử, đồng thời tăng khả năng tiếp cận của công chúng đối với các hoạt động của Tòa án.
Khi đại dịch Covid bùng phát, tháng 3/2020, các Tòa án ở mọi cấp, từ các Tòa án thành phố nhỏ đến Tòa án tối cao Hoa Kỳ, đã tiến hành xét xử trực tuyến (Virtual hearings) tại các phiên tòa ảo (Virtual Court). Các Tòa án đã bắt buộc hoặc khuyến khích việc sử dụng các phiên điều trần ảo khi thích hợp. Hoạt động của Tòa án chủ yếu được điều chỉnh trên hai khía cạnh: chuyển từ xét xử trực tiếp sang xét xử trực tuyến và số hóa một số thủ tục tố tụng mà các đương sự phải hoàn thành trước một phiên điều trần.
Theo Báo cáo tình trạng của Tòa án năm 2023 (Viện Thomson Reuters), các phiên điều trần ảo vẫn tiếp tục tồn tại, với hơn 80% tòa án tiến hành các phiên điều trần thông qua nền tảng ảo. Kết quả phỏng vấn hơn 200 thẩm phán và chuyên gia tòa án Hoa Kỳ: 40% cho biết phần lớn các phiên điều trần tại Tòa hiện được tiến hành qua mạng. 74% cho biết các phiên điều trần ảo sẽ giữ nguyên hoặc tăng lên trong tương lai. Hơn 3/4 số người được hỏi (76%) nói rằng cơ hội xét xử ảo giúp tăng khả năng tiếp cận công lý cho các đương sự, tăng đáng kể so với 55% vào năm 2021.
Với ưu thế về công nghệ, TATM hướng tới việc cung cấp các dịch vụ tư pháp nhanh chóng và công bằng cho đông đảo dân chúng trong một nền kinh tế đang phát triển nhanh chóng. Các thẩm phán cũng được hưởng lợi từ nhiều tiến bộ công nghệ này, những cải cách về TATM đã cho phép tất cả mọi người tiếp cận tốt hơn với công lý minh bạch và góp phần giải quyết vụ việc nhanh hơn. Tuy nhiên, vẫn còn có những vấn đề nảy sinh khi số vụ việc ngày càng tăng và năng lực tư pháp không đủ. Tính thống nhất của các phán quyết liên quan đến các vụ việc tương tự trên toàn quốc cũng là một vấn đề đang diễn ra và giới lãnh đạo các quốc gia đang tìm cách dựa vào các công nghệ mới hơn để giải quyết từng vấn đề này.
TS. Phạm Thị Thúy Nga phát biểu ý kiến
Trao đổi tại tọa đàm, TS. Phạm Thị Thúy Nga chia sẻ với những ý kiến của các báo cáo viên và chỉ ra 3 đặc điểm chính của TATM: (i) Sử dụng CNTT ở mật độ cao; (ii) Tự động hóa và giảm trình tự, thủ tục để giảm chi phí và thời gian; (iii) Có xu hướng sử dụng AI trong phân tích dữ liệu và dự đoán kết quả pháp lý hỗ trợ cho thẩm phán và luật sư. Ngoài ra, vẫn còn một số đặc điểm khác mà các tham luận còn ít đề cập đến, một trong số đó là xu hướng đa dạng hóa hình phạt cũng như hệ thống thông tin được liên kết giữa Tòa án với các cơ quan có liên quan (Bộ Tư pháp, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án…) để các cơ quan này trích xuất, chia sẻ thông tin với nhau.
TS. Phạm Thị Thúy Nga đặt ra câu hỏi, Việt Nam đã có nhu cầu xây dựng TATM hay chưa, thực tế đã đáp ứng được yêu cầu của việc xây dựng TATM hay không? Bình luận về câu hỏi của TS. Trương Vĩnh Khang về loại án nào được xét xử phổ biến ở ba TATM tại Trung Quốc (Bắc Kinh, Chiết Giang, Hàng Châu), TS. Thúy Nga cho rằng, TATM không áp dụng riêng cho lĩnh vực nào và cũng giống như các tòa án thông thường, số lượng án dân sự, thương mại, kinh tế bao giờ cũng nhiều hơn so với các vụ án trong các lĩnh vực khác.
Theo TS. Nguyễn Linh Giang, để triển khai xây dựng mô hình TATM ở Việt Nam thì cần phải sửa đổi những nguyên tắc căn bản, quy trình, thủ tục được quy định trong Bộ luật Tố tụng Dân sự và Bộ luật Tố tụng Hình sự. Những cơ sở pháp lý này đóng vai trò rất quan trọng để có thể xây dựng, vận hành mô hình TATM ở Việt Nam. Vì thế, TS. Linh Giang mong muốn nhóm nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu một số quốc gia như Trung Quốc, Hoa Kỳ đã chỉnh sửa hai bộ luật trên như thế nào để có thể vận hành mô hình TATM ở quốc gia của họ.
ThS. Cao Thị Lê Thương (bên trái) và TS. Nguyễn Thị Thu Thủy
Giới thiệu về thực tiễn xây dựng mô hình Tòa án điện tử ở Việt Nam hiện nay, ThS. Cao Thị Lê Thương cho biết, về bản chất, mô hình tòa án điện tử mà Việt Nam đang hướng tới là mô hình toà án điện tử mà ở đó hệ tống toà án và các cơ quan chuyên môn từ trung ương đến địa phương vẫn hoạt động bình thường, tuy nhiên sẽ được trang bị thiết bị, kỹ thuật công nghệ tiên tiến để hỗ trợ thủ tục tố tụng và các phán quyết được đưa ra bởi thẩm phán là con người.
Sau đó, tọa đàm tiếp tục với tham luận của ThS. Lê Thị Hồng Xuân, “Xét xử trực tuyến – Hiệu quả và những vướng mắc còn tồn tại”. Trong đó, bên cạnh những mặt tích cực và hiệu quả của hoạt động xét xử trực tuyến mà bài viết này cũng như trong các tham luận khác đã nêu thì vẫn còn những vướng mắc, tồn tại về vấn đề bảo mật thông tin, nền tảng công nghệ ở một số địa phương còn thiếu và yếu, chưa đáp ứng được yêu cầu của việc tổ chức, thực hiện phiên tòa trực tuyến,…
Tham luận cuối tọa đàm do TS. Nguyễn Thị Hường trình bày bàn về các yếu tố đảm bảo hiệu quả giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại bằng Tòa án điện tử ở Việt Nam hiện nay, có thể kể đến như: sự phát triển của CNTT, khung pháp lý, văn hóa kinh doanh, hạ tầng công nghệ, an ninh mạng…
Bình luận tại tọa đàm, TS. Phạm Thị Hương Lan trao đổi về tính hiệu quả của TATM thể hiện ở sự minh bạch, xét xử công khai. Minh bạch được thể hiện từ khâu thụ lý vụ án, xem xét các chứng cứ trong hồ sơ và trong quá trình xét xử. Việc xét xử công khai, nhất là những vụ án lớn, sẽ tạo điều kiện để nhiều người biết đến, xã hội lên tiếng thì thẩm phán cần công tâm khi đưa ra phán quyết và không thể xét xử trái quy định pháp luật.